Câu hỏi "Thiền có thực sự đưa đến giác ngộ?" không chỉ đơn thuần là một thắc mắc lý thuyết mà còn là một trăn trở sâu sắc của rất nhiều hành giả bước chân vào con đường thiền tập. Nếu thiền chỉ là một phương pháp giúp tâm tĩnh lặng, giảm căng thẳng, thì liệu có thể gọi đó là giác ngộ không? Nếu một người hành thiền suốt đời nhưng không đạt đến sự chuyển hóa sâu sắc nào về tâm thức, thì con đường ấy có thật sự đúng?
Để trả lời câu hỏi này, cần hiểu rõ rằng giác ngộ (bodhi) không phải là một trạng thái đột ngột mà một ai đó đạt được chỉ nhờ ngồi thiền trong một khoảng thời gian dài. Giác ngộ không phải là kết quả của sự ép buộc tâm thức vào một trạng thái đặc biệt nào đó, mà chính là sự chuyển hóa tận gốc rễ của nhận thức, từ một cái nhìn đầy vọng tưởng và bám chấp trở thành một cái nhìn trong sáng và không còn dính mắc vào bản ngã.
Nhiều người lầm tưởng rằng thiền là một phương pháp để đạt được sự thư giãn hay an lạc, nhưng trong lời dạy của Đức Phật, thiền không chỉ có vậy. Thiền không phải là mục đích mà là phương tiện để quán chiếu bản chất của thực tại. Chỉ khi tâm hoàn toàn tĩnh lặng và sáng suốt, hành giả mới có thể thấy rõ bản chất vô thường, vô ngã của vạn pháp.
Đức Phật đã dạy rằng khổ đau sinh ra từ vô minh – tức là sự không thấy biết đúng đắn về thực tại. Khi chúng ta tin rằng có một cái "ta" cố định, khi chúng ta bám chấp vào các cảm xúc, ý niệm, danh vọng, hay vật chất, thì khổ đau là điều tất yếu.
Thiền giúp chúng ta làm gì? Thiền không tạo ra giác ngộ, nhưng giúp chúng ta nhìn thấy rõ ràng hơn thực tại. Khi quán chiếu đủ sâu, hành giả sẽ thấy rằng mọi hiện tượng chỉ là sự kết hợp của nhân duyên, không có thực thể độc lập. Những gì chúng ta gọi là "cái tôi" chỉ là một tập hợp của Ngũ Uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức), không có một thực thể cố định nào tồn tại vĩnh viễn.
Một khi nhận ra điều này, tâm thức sẽ tự nhiên buông bỏ sự bám chấp. Không còn bám vào danh lợi, không còn sợ hãi mất mát, không còn khổ đau vì những điều xảy ra ngoài ý muốn. Đó chính là bước đầu của giác ngộ.
Một người có thể ngồi thiền trong nhiều năm mà tâm vẫn không thay đổi nếu không có sự quán chiếu. Ngược lại, một người có thể đạt đến sự chuyển hóa sâu sắc ngay cả trong những hoạt động thường ngày nếu họ biết cách thiền trong mọi khoảnh khắc của đời sống.
Khi đi, chúng ta biết mình đang đi. Khi ăn, chúng ta biết mình đang ăn. Khi cảm thấy buồn, ta biết rằng có cảm giác buồn đang khởi lên, nhưng ta không đồng hóa bản thân với nó. Khi tức giận, ta thấy rằng cơn giận chỉ là một hiện tượng sinh diệt, không phải là "ta".
Đây chính là con đường thiền đúng nghĩa: không chỉ là ngồi tĩnh lặng trong vài chục phút mỗi ngày, mà là giữ được sự tỉnh thức trong từng hơi thở, từng hành động, từng suy nghĩ. Khi sự tỉnh thức này trở thành tự nhiên, khi tâm không còn bị lôi kéo bởi tham – sân – si, thì dù không cố gắng "tìm kiếm giác ngộ", chúng ta cũng đã tự nhiên ở trong trạng thái giải thoát.
Vậy thiền có đưa đến giác ngộ không? Câu trả lời là: thiền không tự động tạo ra giác ngộ, nhưng nếu được thực hành đúng với sự tỉnh thức và quán chiếu, thiền chính là cánh cửa mở ra sự giác ngộ.